Facebook, privacy en daar voorbij

De laatste dagen is er veel ophef ontstaan over het sociaal-psychologische experiment van Facebook. De reacties lopen uiteen van "this is bad, even for Facebook" tot "het stelt feitelijk niks voor". Waar ik zelf benieuwd naar ben is of dit een inbreuk op de privacy van het 'slachtoffer' is.

Wat heeft Facebook eigenlijk gedaan? Door het manipuleren van de tijdlijn zijn een kleine zevenhonderduizend gebruikers een week lang blootgesteld geweest aan een óf meer negatieve tijdlijn óf een meer positieve tijdlijn dan ze gemiddeld te zien kregen, om te kijken of ze hierdoor ook beïnvloed zouden worden in hun eigen posts.

Uit de film Clockwork Orange

Het bleek inderdaad zo te zijn dat mensen negatiever werden van chagrijnige berichten en positiever van vrolijke posts. Een controlegroep, waarin geen van de emoties overheerste, bleek bovendien minder te gaan posten.

Commercieel voordeel
Dat laatste zal niet oninteressant zijn voor Facebook zelf. Begint iemand minder te posten, dan stel je de stroom bij naar meer emotie en het aantal posts gaat omhoog. Post iemand te veel (ik weet niet of Facebook dat concept kent), dan verminder je het aantal emotionele berichten in de time line.

De commerciële mogelijkheden zijn ook interessant. Creëer bijvoorbeeld eerst een positieve mindset alvorens bepaalde reclame in beeld te brengen. Of nog specifieker, maak mensen 'hongerig' naar een bepaald product, alvorens de aanbieding te tonen. Daar wil de adverteerder wel voor betalen, vermoed ik.

Nudging
Hetzelfde geldt misschien wel voor overheden. Het kan een interessant middel zijn voor nudging (keuzegedrag van mensen beïnvloeden door een 'duwtje' in de gewenste richting). Bijvoorbeeld door vrouwelijke scholieren in Nederland, aan het einde van hun middelbare schoolopleiding, rond de tijd van het inschrijven voor vervolgopleidingen veel positieve, op meiden gerichte berichten over techniek en technische opleidingen te laten zien. Misschien is het wel effectiever om daarvoor te betalen dan voor dure media-brede advertentiecampagnes. Zeker omdat je vermoedelijk beter kunt 'target-en' via het profiel van een scholier en het effect goed kunt meten door te kijken naar de aangegeven vervolgopleiding in het profiel, een half jaar later.

Monty Pythons Nudge-nudge, wink-wink sketch

Ik vind dit al op het randje, ondanks de goede bedoelingen. Maar het is al snel over het randje. Stel dat de overheid zo de keuzes bij een referendum of verkiezing wil beïnvloeden? Of het toestemming geven voor het elektronisch patiëntendossier? Grote, openbare reclamecampagnes kan iedereen zien en er dus ook op reageren met een tegengeluid. Dit is veel moeilijker te detecteren, omdat het bijna individueel gestuurd is in een relatief besloten setting.

De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) onderkent dit probleem ook in hun rapport De verleiding weerstaan (maart 2014). De RMO onderzoekt daarin de morele grenzen van nudging. Uitgaande van een terugtredende overheid die voor de taak staat de autonomie van burgers te versterken, kan nudging een nuttige rol vervullen door die burgerautonomie te versterken. Tegenstanders wijzen daarbij op het paternalistische en manipulatieve karakter van deze vorm van beïnvloeding. Sommigen noemen het zelfs een technocratische aanval op democratische kernwaarden.

Op de blogpost De morele grenzen van nudging wordt het rapport als volgt samengevat:

Een eerste conclusie van de RMO is dat politici en beleidsmakers onwenselijke vormen van paternalisme kunnen voorkomen en de vrijheid van burgers waarborgen door nudging uitsluitend in te zetten voor het versterken van het weerstandsvermogen van burgers. Een tweede conclusie is dat manipulatie kan worden voorkomen door burgers via nudging zo veel mogelijk aan het denken te zetten en transparant te zijn over de inzet van het gekozen nudging-instrumentarium. Een derde conclusie is dat een technocratische overheid kan worden voorkomen en democratische waarden gewaarborgd kunnen worden door in een open debat de werking en waarden die de overheid met nudging voor ogen heeft expliciet te maken.

Daarmee stelt de RMO dat nudging voor de overheid niet zozeer moet gaan over de burger een zetje in de goede richting te geven, maar om de weerstand van mensen te versterken tegen “verleidingen die niet in overeenstemming zijn met hun eigen waarden en doelen” (p.80). De RMO adviseert de regering om terughoudender te zijn bij beleidsonderwerpen die meer omstreden zijn (zoals orgaandonatie), zorg te dragen voor onafhankelijke en gemeenschappelijke kennisontwikkeling en transparantie en tegenkrachten te waarborgen in het democratische beleidsproces.

Da's een mooi advies, maar wel een beetje naïef. Alhoewel, wat kan je als RMO anders zeggen?

Privacy
Maar is het ook een schending van je privacy? Dat ligt wat ingewikkelder, ben ik bang. Want wat is privacy?

Tja, dan kom je op het terrein van de definities. Ik citeer dan maar wikipedia:

Privacy, privésfeer, persoonlijke levenssfeer of eigenruimte is een afweerrecht dat de persoonlijke levenssfeer beschermt. De Van Dale omschrijft privacy als de persoonlijke vrijheid, het ongehinderd, alleen, in eigen kring of met een partner ergens kunnen vertoeven; gelegenheid om zich af te zonderen, om storende invloeden van de buitenwereld te ontgaan, een toestand waarin een mens er zeker van is dat zonder zijn toestemming zo weinig mogelijk andere mensen zich op zijn terrein zullen begeven. Daarbij komt tegenwoordig:

• Zelf bepalen wie welke informatie over ons krijgt.

• De wens onbespied en onbewaakt te leven.

Het recht om met rust gelaten te worden, dus.

Op zich kan je zeggen dat het experiment van Facebook inbreuk maakt op iemands privacy. De proefpersonen werden zeker bespied en bewaakt en toestemming was niet gegeven (nou ja, een generieke toestemming, maar niet voor dit specifieke geval). En iemands gevoel positief of negatief willen beïnvloeden klinkt toch wel als iets dat te ver gaat.

Maar stel nou dat men het voor reclamedoeleinden of nudging gebruikt? Is het dan echt een inbreuk op privacy? Dat gebeurt toch de hele dag al? Iedereen ziet reclames en wordt in zekere mate gestuurd door de overheid. Allemaal beïnvloeding van gevoel. Waarom zou dit dan anders zijn, als het om privacy gaat?

Ik weet het nog niet, maar het voelt niet goed. Je kan het doelmatig regelen zoals de RMO hierboven wil, maar ik zou niet zomaar kunnen aangeven waar de grens ligt. En daar gaat men een keer (vermoedelijk sluipenderwijs) overheen 'omdat het kan'.

En ondertussen is het Europees Parlement met een fijn nieuw recht om te worden vergeten, terwijl de echte wereld ondertussen het concept privacy alweer naar een heel nieuw niveau heeft gesleept.